vasael.ir

به گزارش خبرنگار وسائل، هیجان به خودی خود پدیده مضری نیست. هیجان ها ارزش انطباقی دارند و در طول سالیان سال به بقای انسان کمک کرده اند. به عنوان مثال اگر ما عصبانی نشویم هیچ وقت نمی توانیم از حقوق خود دفاع کنیم. اگر در مواقع خطر ترس و اضطراب رو تجربه نکنیم در موقعیت های خطرناک نمی توانیم عکس العمل مناسب نشان بدهیم. بنابراین ما نیاز داریم که خشم سالم، غم سالم و به طور کلی هیجان را به طور سالم تجربه کنیم.

هیجان وقتی دردسر ساز می شود که ما نتوانیم به طور سالم آن را تجربه کنیم و خشم، عصبانیت یا اضطراب خود را به طور نامناسب بروز دهیم. مثلا آقا یا خانمی که عصبانی است و آن را به طور نامناسبی به همسر خود ابراز می کند( فحاشی، قهر و…). این ابراز نامناسب هیجان در روابط این فرد به شدت تاثیر می گذارد و روابط بین فردی وی تحت تاثیر قرار می گیرد. 

خشم یکی از هیجان‌های پیچیده انسان است. خشم واکنشی متداول نسبت به ناکامی و بدرفتاری است. همه ما در طول زندگی با موقعیت‌های خشم برانگیز روبرو شده ایم، اشکال خشم این است که اگر چه بخشی از زندگی است ولی ما را از رسیدن به اهداف خود باز می‌دارد و علت این که افراد در مورد خشم دچار تعارض و تضاد هستند همین نکته است. از یک طرف خشم پاسخ طبیعی انسان است و از طرف دیگر می‌تواند روابط بین فردی را مختل کند و ما را از رسیدن به اهداف خود باز دارد.

ماهیت خشم

خشم هیجانی مثبت است که در هنگام مواجه شدن با تهدید عاطفی، جسمی و روانی بروز می‌کند. خشم مناسب به ما این امکان را می‌دهد تا از خود در مقابل صدمات و خطرهای عاطفی و جسمی محافظت کنیم. بنابراین خشم مناسب یک عکس‌العمل طبیعی به فقدان و ضرر و آسیب است. در پشت این خشم، معمولا عواطف و احساسات طبیعی از قبیل حس آسیب‌پذیری، ناامیدی و ترس از فقدان وجود دارد. 

در حقیقت خشم یک مشکل نیست، بلکه این که ما در هنگام خشم دست به چه اقداماتی می‌زنیم، ممکن است یک مشکل باشد (میدلتن و همکاران، 2003) به همین دلیل مردم درباره‌ی خشم دچار تعارض می‌شوند، چون از یک سو واکنشی طبیعی است و از سوی دیگر، می‌تواند مانعی در راه رسیدن به اهدافشان باشد. در ارتباط با ماهیت و چگونگی خشم، تحقیقات وسیعی انجام شده است که نتایج به دست آمده نشان می دهند:

1- خشم، هیجان رایجی است که اغلب نسبت به اشخاص مورد علاقه که به آرزوها و تمایلات ما بی اعتنایی می‌کنند، احساس می‌شود.

2- خشم اغلب به وسیله‌ی نرسیدن به آن‌چه می‌خواهیم، برانگیخته می‌شود.

3- واکنش افراد به ابراز خشم، اغلب منفی است.

4- اگر چه ما گاهی بعد از ابراز خشم احساس رضایت می‌کنیم ، اما ضرورتا به اهدافمان در بلند مدت نمی‌رسیم. (مرادی، 1381)

با توجه به طبیعت دو بعدی خشم، نکته‌ی مهم برای والدین و همسران آن است که تشخیص دهند زمانی که تجربیاتشان با خشم همراه است، چه مشکلات و مسایلی برای آن‌ها و اطرافیانشان به وجود می‌آید.

اهمیت مهار خشم

یکی از دلائل وحشت زیاد مردم از خشم آن است که این حالت، نیروی جسمی بسیار بالایی تولید می‌کند. گاه این نیرو چنان بزرگ است که بر عقل و احساس ما چیره می‌شود. شاید همه ما دچار این درونی باشیم که اگر اجازه دهیم خشم بر ما چیره شود، ممکن است اختیارمان از دست بدهیم؛ زیرا اگر اجازه دهیم خشم بر ما چیره شود ممکن است اختیارمان را از دست بدهیم زیرا اگر به خشم خود چیره نشویم ممکن است اسیر آن شویم شاید شما نیز شنیده یا خوانده باشید که برخی متهمان در دادگاه درباره علت وقع جرم چنین گفته‌اند: «به قدری عصبانی بودم که نمی‌دانستم چه کنم» یا اسیر خشم جنون آمیز بودم و نتوانستم جلوی خود را بگیرم» یا «خشم و غضب مرا کور کرد».

خداوند در آیاتی از قرآن کریم به مسلمانان توصیه می‌کند که خشم خود را مهار کنند و مهار خشم را یکی از ویژگی‌های مومنان و پرهیزگاران بر می‌شمارند.

در سخنان معصومان نیز مهارنکردن خشم و عصبانیت، نکوهش شده و خشم، بدترین دشمن انسان معرفی شده است اگر کسی بتواند هیجان درونی خود را مدیریت کند و به انتقام جویی دست نزند در پناه لطف خدا قرار می‌گیرد و در دنیا و آخرت عزیز می‌شود.

انسان چگونه هیجان را تجربه می کند؟

تجربه هیجان تا حد زیادی منشا فیزیولوژیک دارد. نوعی از تقسیم بندی دستگاه عصبی مرکزی وجود دارد که مغز را به سه قسمت تقسیم می کند. قسمت اول ساقه مغز و سایر دستگاه های مرتبط هستند که اعمال حیاتی و تنفس را بر عهده دارد. قست دوم ساختار لیمبیک است که تجربه هیجان در این قسمت اتفاق می افتد. و قسمت سوم قشر عالی مغز است که مسئول تفکر و فرآیندهای عالی مثل حل مساله و …. است.

رابطه بین ساختار لیمبیک و قشر مغز تا حدودی رابطه صفر و یک است. یعنی وقتی ما در حال تجربه یک هیجان هستیم و این قسمت از مغز فعال است قشر مغز نافعال می شود. ولی این بدان معنا نیست که ما نمی توانیم هیجان خود را کنترل کنیم. خوشبختانه تکنیک های رفتاری خوبی وجود دارند که به ما کمک می کنند تا بتوانیم رابطه بین این دو ساختار را به حالت تعادل در بیاوریم.

نقش  افکار و باورهای منفی در کنترل هیجان

افراد در برابر یک رویداد، واکنش‌های متفاوت را بروز می‌دهند و این واکنش‌ها به افکار و چگونگی ارزیابی آنان بستگی دارد. پس تفسیر ما از موقعیت و آنچه به خود می گوییم، می‌تواند موجب خشم یا آرامش مان شود. برای مثال، اگر هنگام رانندگی ماشینی ناگهان در برابر شما بایستد با این فکر که معلوم نیست «چرا این کار را کرده شاید تازه کار است» خشمگین نمی‌شوید و به راحتی از کنار این رویداد می‌گذرید.

اگر این فکر به ذهنتان برسد که «فقط به خودش فکر می‌کند. بدون ملاحظه هر جا دلش بخواهد می‌ایستد» ممکن است کمی ناراحت و عصبانی شوید اما اگر این فکر ذهنتان برسد که «عمداً ایستاد تا مرا اذیت کند. باید داد بزنم تا حساب ببرد. اگر چیزی نگویم فکر می‌کند نفهمیده‌ام» چه خواهید کرد؟ بی شک بسیار عصبانی خواهید شد و این فکر شما به اعتراض و پرخاشگری خواهد انجامید.

واکنش شما در این موقعیت، با فکری که از ذهن شما می‌گذرد متناسب است؛ بنابراین هنگام خشم به افکار خود توجه کنید و ببینید آیا می‌توان از دریچه دیگری به موضوع نگاه کرد؟ شناسایی و رویارویی با افکار غیر منطقی که زاییده خشم‌اند می تواندبه شما درمدیریت و کنترل خشمتان کمک کند.

در حدیثی از حضرت علی(ع) بر تأثیر سوء خشم بر فهم و شناخت تاکید می‌کند و می‌فرماید «شدت خشم، نحوه سخن گفتن را تغییر داده، ریشه برهان و دلیل را قطع می‌کند و فهم و شناخت را از هم می‌گسلد. «محمد باقر مجلسی، بحارالانوار، ج 68، ص 428».

گام‌های مقابله با هیجان

گام اول
برای برخورد موثر با یک هیجان منفی مثل خشم یا غم و … ابتدا باید بتوانیم آن را تشخیص دهیم. بعد فیزیولوژیک هیجان در این زمینه بسیار به ما کمک می کند. تغییرات جسمی که هنگام هیجان تجربه می کنیم همانند زنگ خطری هستند که حضور یک هیجان را به ما هشدار می دهد. بنابراین باید به تغییرات جسمی خود حساس باشیم و بیشتر به آن ها توجه کنیم. وقتی تغییرات جسمی خود را به خوبی شناسایی کردیم باید به آن ها پاسخ مناسب بدیم.

برای اینکه این علائم به طور موقت کاهش پیدا کنند و قشر عالی مغز فرصت تصمیم گیری و استدلال پیدا کند چند راه حل وجود دارد. مثل تنفس عمیق، ترک موقعیت، خوردن یک لیوان آب و یا هر کار دیگه ای که فکر می کنید می تواند در آن لحظه شما را آرام کند. انجام این کارها برای این است که هیجان ایجاد شده موقتا کاهش پیدا کند. ولی به معنی سرکوب هیجان نیست. بلکه هیجان باید پردازش شود و این کار فقط به ما اجازه می دهد که بتوانیم رفتار مناسبی داشته باشیم.

گام دوم
در مرحله بعد برای مقابله و کنترل هیجان باید افکاری که این هیجان را ایجاد کرده است شناسایی کنیم. بعد از شناسایی این افکار، باید آن ها را ارزیابی کنیم. بررسی کنیم که این فکار تا چه حد صحیح هستند و چه قدر تحریف شده اند. برای این افکار باید فکر جایگزین پیدا کنیم . مثلا وقتی شخصی در کاری شکست خورده است به جای اینکه فکر کند من کلا آدم بی عرضه ای هستم به خود بگوید من در این کار موفق نبودم.

گام سوم
در گام سوم باید به ارزیابی رفتاری که به دنبال هیجان انجام می دهیم، بپردازیم. گاهی لازم است تا رفتار ما تغییر کند. مثلا اینکه یاد بگیریم هر وقت خشمگین شدیم مسئله ای را که باعث خشم ما شده است به طرز صحیحی با طرف مقابل در میان بگذاریم . ( شیوه مذاکره و ارتباط موثر به زودی در مقاله ای جداگانه مورد بررسی قرار می گیرد) گاهی لازم است به دنبال حل مساله باشیم تا با موقعیت های اضطراب زا و یا مسائلی که باعث خشم ما می شوند کم تر مواجه شویم.

چند راهکار اساسی برای قورت دادن خشم / مجهز شدن به سلاح صبر

مفهوم صبر و شکیبایی از جمله مهمترین و اساسی ترین مفاهیم اخلاق اسلامی به شمار می آید که نقش فراگیر و مهمی در زندگی فردی و اجتماعی انسان ایفا می کند، به طوری که لحظه ای از زندگی انسان نیست که بی نیاز از شکیبایی و صبر باشد. صبر نوعی ویژگی روانی و ثبات درونی است که نتیجه آن مدیریت احساسات و هیجانات  درونی است، این ویژگی اخلاقی انسان را در مقابله با تنیدگی ها یاری می رساند و انسان را در برخورد با هیجانات و احساسات درونی توانمند می سازد.

در منابع روایی شاهد هستیم که امام علی(ع) مهار خشم را مستقیماً در تعریف صبر داخل می کند از بیان حضرت این چنین استفاده می شود که صبر با مهار خشم رابطه ماهوی دارد: الصَّبرُ أَن یحتَمِلَ الرَّجُلُ مَا ینُوبُهُ، وَ یکظِمَ مَا یغضِبُهُ ؛صبر، یعنى اینکه آدمى مصیبتى را که به او مى‏رسد، تحمل کند و آنچه وى را به خشم مى‏آوَرَد فرو خورد.»

بهره مندی از مهارت تغافل و چشم پوشی

تغافل در فرهنگ اخلاق یعنی اینکه انسان خود را به بی خبری و غفلت بزند، گویی او شاهد هیچ ماجرای تنش زایی نبوده است. در این شیوه تربیتی و اخلاقی برخی خطاهایی که طرف مقابل مخفیانه انجام داده یا فکر می کند که شما از آن بی خبر هستید خردمندانه مورد چشم پوشی قرار می گیرد. 

در منابع روایی از امام علی(ع) به نقش مهم تغافل برای آرامش در زندگی این چنین اشاره شده است: مَن‏ لَم‏ یَتَغافَل‏ و لا یَغُضُ‏ عَن کَثیرٍ مِنَ الامورِ، تَنَغَّصَت عیشَتُهُ؛ هر که از بسیارى امور، تغافل و چشم‏‌پوشى نکند، زندگى‏اش تیره می شود.» در زندگى خانوادگى، به وفور، مسائلى پیش مى ‏آید که اعضاى خانواده، از آن، چشم‏ پوشى نمى ‏کنند و آن را به رخ یکدیگر مى ‏کشند. در این صورت، زندگى براى آنان تلخ و غیر قابل تحمّل مى ‏شود و درمواردی به دعوا و غضب هم کشیده می شود.

 پرهیز از عجله و شتابزدگی

گاهی اوقات اگر انسان در یک مشاجره و دعوای خانوادگی و اجتماعی، چند دقیقه صبر کند و اجازه شعله ور شدن خشم  و تصمیم گیری را به خود ندهد تنها برای چند دقیقه عجله ننماید و هیچ گونه تصمیمی نگیرد آتش خشم و غضبش به خاموشی خواهد گرایید. نوعاً وقتی غضب در وجود انسان افروخته می شود با عجله و تصمیم غیر عقلانی همراه می شود در این چنین صحنه ای بهترین کار پرهیز از عجله و شتابزدگی است: در روایتی از امام علی(ع) نقل شده است: «لا تَسرَعَنَّ إلَی الغَضَبِ فَیَتَسَلَّطَ عَلَیکَ بِالعِبادَهِ؛[۸] هرگز در خشم گرفتن شتاب مکن چرا که به صورت عادت بر تو مسلّط می شود».

مهارت سکوت و خاموشی

انسان باید تمرین کند که در هنگام غلیان خشم، سکوت کند، به جای اینکه پرخاشگری نماید و سخنان نامناسبی از دهان خود خارج کند از مهارت سکوت استفاده نماید و چند دقیقه بنشیند و یا محل حادثه را ترک کند. این سکوت و سخن نگفتن تأثیر مستقیمی در فروکش کردن آتش خشم و غضب دارد. سکوت، مثل یک دارو آرامش بخش درد روانی انسان را التیام می بخشد.

حضرت على (علیه السلام) در کلمات گهربار خود، این تشبیه منطقى را انجام داده ‏اند: دَاوُوا الغَضَبَ بِالصَّمتِ، وَ الشَّهوَهَ بِالعَقلِ. خشم را با خاموشى درمان کنید و خواهش نفس را با خرد. »توضیح مختصر ارزش ذاتى سکوت، به طور مطلق و توصیفى در روایات آمده است. سکوت چیزى از مایه حلم است؛ زیرا در آن کنترل، فروخوردن، تعقل، تفکر و … وجود دارد.

تصحیح نگرش و ارزیابی‌های غلط

وقتی رویدادی را تجربه می کنید به تفسیر موقعیت دست می زنید، مثلاً اگر هنگام رانندگی ماشین جلویی شما ناگهان متوقف شود در صورتی که فکر کنید«معلوم نیست چرا این کار را کرده، شاید تازه کار باشد!» خشمگین نمی شوید به راحتی از کنار این رویداد می گذرید. ولی اگر این فکر به ذهن‌تان برسد که «فقط به خودش فکر می کند و بدون اینکه دیگران را در نظر بگیرد ترمز می کند، و یا شاید قصد مزاحمت داشته» ممکن است این فکر علاوه بر اینکه شما را ناراحت و عصبانی کرده، تصمیم به رفتاری پرخطر همراه با خشونت و غضب نماید.

این گونه تفسیر ها را ارزش یابی شناختی می گویند، به علت خطاهای شناختی این ارزیابی ها و تفاسیر ممکن است غلط باشد، و در نهایت منجر به خشونت و غضب شود. روان شناسان اسلامی بر این باورند، آموزه های دینی نیز بر اثر گذاری شناخت و علم در مهار عواطف تأکید دارند، کمااینکه در منابع روایی از امام علی(ع) نقل شده است «رَدُّ الغَضَبِ‏ بِالحِلمِ‏ ثَمَرَهُ العِلمِ، از ثمرات علم، کنارزدن خشم به وسیله بردبارى است».

پرهیز از تفکر همه یا هیچ

خطای شناختی تفکر همه یا هیچ، یک تحریف شناختی است که باعث می‌شود فرد با مسائل مطلق برخورد کند و همه چیز را سیاه یا سفید ببیند.

نگاه سیاه و سفید داشتن به اتفاقات اطراف خیلی از مواقع مانع از شناخت منطقی ما از وقایع می‌شود و در نتیجه احساسات ناخوشایند را در ما تقویت می‌کند که می‌تواند به ما و روابطمان و نشاطمان در زندگی صدمه بزند. در واقع تفکر همه یا هیچ یک خطای شناختی است که منجر به افسردگی شده و در افراد کمال‌گرا نیز دیده می‌شود. آشنایی با خطای شناختی تفکر همه یا هیچ به ما در اصلاح آن کمک می‌کند.

هنگامی به این خطای شناختی دچار شده‌اید که بدون تمرکز بر همه جنبه‌های مثبت یا منفی یک موقعیت یا یک چیز، همه چیز را در حد افراط و تفریط، سیاه و سفید یا بد و خوب می‌بینید. در این وضعیت با یاری جستن از اصطلاحات بیش از حد تعمیم یافته (همیشه، هرگز، هر و هیچ) فکر می‌کنید.

برای مثال چون یکی از دوستانتان یکی یا دوبار به خواست شما پاسخ رد داده، به طور کلی او را منفی می‌بینید و همه خوبی‌هایش را فراموش می‌کنید و به خود می گویید «او همیشه به من اهمیت نمی‌دهد» در حالی که اگر لحظه ای فکر کنید، زمان‌هایی را به یاد خواهید آورد که او به کمک شما آمده است.

به طور طبیعى، اگر دانش انسان افزایش یابد، از سوى دیگر علم او ثمره‏ اى، مانند حلم داشته باشد، چنین ثمره ‏اى قطعاً در کنترل عواطف و احساسات به انسان کمک خواهد کرد./703/241/ح